Асан Джалилов
Біздің тамаша ақынымыз Микаэл Рашидұлы менің жақын досым болатын. Әрине, жас жағынан айырмамыз шамамен он жыл еді, бірақ бұл біздің жақсы дос болуымызға еш кедергі келтірмеді. Бүгінде оның қайтыс болғанына көп жыл өтсе де, біздің ардақты ақынымыздың есімі біртіндеп ұмыт бола бастағанына қынжыламын.
Өзімнің білетінім — ол туралы тек Аскаре Бойик пен Тосне Рашид жазған, бірақ Микаэл Рашидұлы сондай ақын әрі тұлға еді, ол туралы әрдайым жазып, есте сақтау қажет. Ол кәсіби поэзия мектебінен өткен және шығармашылығында сол мектептің қағидаларына берік болған. Бұл қандай мектеп екенін сәл кейінірек айтамын. Микаэл Рашидұлы 1927 жылы Тбилисиде дүниеге келген. Ол және оның екі қарындасы әкелері Рашид қайтыс болғанда әлі кішкентай еді. Үш баланы асырау мен тәрбиелеу ауыртпалығы анасы Зайнавтың мойнына түсті. Микаэл Тбилисидегі армян орта мектебін бітіріп, Ереванға келеді. Мұнда ол Х. Абовян атындағы педагогикалық институттың армян тілі мен әдебиеті факультетіне оқуға түседі. Микаэл студент кезінде-ақ өлең жаза бастаған. Ол армян тілінде жазатын, сол кезде оның «Армян тілінде» деп аталатын атақты өлеңі жарық көреді. Бұл туынды «Гракан терт» («Әдеби газет») бетінде жарияланып, бірден Армения жазушылар одағының басшылығының назарын аударады.
Дәл осы шығармашылық ұйым басшыларының араласуымен М. Рашидұлы оқуын Мәскеудегі М. Горький атындағы Әдебиет институтында жалғастыру мүмкіндігіне ие болады. Мұнда оның курстастары кейін белгілі болған ақындар — Наталья Дурова, Владимир Солоухин, Паруйр Севак және басқалар еді. Дәл осы институтта М. Рашидұлы поэзияның терең теориялық негіздерін меңгеріп, нағыз кәсіби мектептен өтті. Ол алған білімін бүкіл шығармашылық жолында ұтымды пайдаланды.
Сонымен қатар, Микаэл Рашидұлы кеңестік кезеңдегі әдебиет мәселелеріне және күрд фольклорының үлгілеріне арналған бірнеше маңызды ғылыми мақалалар жазды. Институтты тәмамдағаннан кейін Арменияға оралып, Аштарак ауданының газет редакциясына қызметке орналасады.
1955 жылы «Рйа таза» газеті біраз үзілістен кейін қайта шыға бастағанда, Микаэл алғашында корректор, кейін аудармашы ретінде редакция құрамына қабылданады. Ол бұл жұмысты көп жыл бойы атқарды. Алайда дұшпандары оның компартия қатарына өтуіне кедергі жасады. Белгілі болғандай, партия мүшесі болмаған адам жоғары лауазымға тағайындала алмайтын. Сондықтан Микаэл «Рйа таза» газетінде мансаптық өсу мүмкіндігі жоқ екеніне көзі жеткен соң, Еревандағы күрд радиобағдарламалар бөліміне аудармашы болып ауысты. Ол сол жерде 1985 жылы өмірден өткенге дейін қызмет етті.
Микаэл бастапқыда армян тілінде шығармалар жазғанымен, кейін өзінің еңбекқорлығы мен табандылығының арқасында күрд тілін өте тез меңгеріп, бұл тілде тек өлең жазып қана қоймай, армян әдебиетінің үздік туындыларын да аударуға қабілетті болды. Оның айқын дәлелі — ортағасырлық армян ақыны Нагапет Кучактың шығармаларын күрд тіліне аударып, жеке кітап етіп шығаруы (1983 ж.).
Қазіргі уақытқа дейін оның күрд және армян тілдеріндегі бірнеше жыр жинақтары жарық көрді. Сондай-ақ, М. Рашидұлының орыс тілінде шыққан үш кітабы бар, олардың бәрі Мәскеуде басылып шыққан.
Ақын поэзиясының нәзіктігі мен өзіндік ерекшелігін сезіну үшін оның бірнеше ғана жолын келтірейін:
Жол алыс еді, жол қиын еді,
Тұман басқан, қараңғылық көмкерген.
Бейшара халқым сол қорқынышты жолмен
Жабырқаулы, шарасыз алға жүгірді.
Микаэл Рашидұлының «Күрдтің қызы» атты өлеңі – оның шығармашылық мұрасының ең жарқын туындыларының бірі. Араме Тигран жазған әуенге салынған бұл өлең тек танымал ғана емес, бүкіл күрд халқының сүйікті әніне айналды. Ол Еревандағы күрд радиосының алтын қорында сақталып, бүгінде де сол радиода және, бәлкім, барлық күрд радиостансаларында тұрақты түрде шырқалып келеді. Сол әннен бір шумақты келтірейін:
Кім екен ол, айтыңдаршы, кім?
Қай елден, қай атадан шыққан бұл гүлім?
Куә болсын көктегі нұрлы аспан,
Бұл — күрд халқының сұлу қызы, нұрым!
Мен енді балаларға арналған оның тамаша жинағы – «Менің мысығым» кітабы туралы да айтпай кету мүмкін емес. Бұл жинақ біздің кішкентай оқырмандарымыздың ерекше сүйіспеншілігіне бөленген. Менің білетінім, сол кезде дерлік әрбір күрд оқушысы осы кітаптағы көптеген өлеңдерді жатқа білетін.
Бұған дейін айтқанымдай, Микаэл Рашидұлы армян тілін өте жақсы меңгерген еді. Ол армян тілінде «Кеңестік күрд әдебиетінің антологиясын» шығаруға дайындық үстінде болды. Сол антологияға менің «Біз диірменге бардық» атты әңгімемді де енгізуді жоспарлаған, оны өзі армян тіліне аударған болатын. (Айтпақшы, сол аударма әлі күнге дейін менің жеке архивімде сақтаулы). Алайда, өкінішке қарай, Микаэл Рашидұлының мезгілсіз қазасы бұл жоспардың жүзеге асуына мүмкіндік бермеді.
Мен енді Микаэл Рашидұлы туралы адам ретінде де бірнеше сөз айтқым келеді. Ол өте мейірімді, адамдарға сенгіш, жаны жайсаң адам болатын. Сол сенім мен адалдығы кейде оны өмірде осал да ететін. Мысал ретінде бір оқиғаны айтайын. М. Рашидұлы шахматты жақсы ойнайтын және жиі жұмыстан кейін «Рйа таза» газетінің редакциясына келіп, басқа шахмат әуесқойларымен – Качах Мурад, Карлен Чачани және Агит Худомен – бір-екі партия ойнап кететін. Егер жеңіп шықса, көңілі көтеріліп, ерекше риза болатын. Бірақ бір айта кетерлігі, Микаэлдің есту қабілеті онша жақсы емес еді, оны бәрі білетін. Ал мен шахмат ойынын онша меңгермеген едім, тек фигуралардың қалай жүретінін білетінмін. Бір күні М. Рашидұлы менің нашар ойнайтынымды біліп тұрса да, мені шахмат ойнауға шақырды. Сол сәтте Качахе Мрад маған көз қиығымен белгі беріп, келісуімді ишара етті. Мен «Жарайды, ойнайық» дедім, сөйтіп ойынды бастадық. Качахе менің артымда тұрып, байқатпай жүрістерді сыбырлап айтып отырды. Мен оның нұсқауын бұлжытпай орындап отырдым. Нәтижесінде ойын тең аяқталды.
Микаэл таңданып, артына қарай шалқая отырып:
— «Сен ғой өзің шахматты нашар ойнаймын деген… Ал мынау не болды?» – деді.
Ол сол кезде де, кейін де, бұл менің емес, Качахенің ойыны болғанын ешқашан білмей кетті.
Микаэл Рашидұлы өте сүйкімді, сыпайы, орынды сөйлейтін адам еді. Оның тілі өз поэзиясы сияқты — таза, анық және әсерлі болатын. Ол әлем әдебиетінің тарихын жақсы білетін, күрд, армян және орыс тілдерін бірдей еркін меңгерген. Әсіресе, күрд тілінде сөйлегенде, тілдің бай идиомалары мен көркем бейнелі тіркестерін шебер қолдануға тырысатын. Ереванда, Опера және балет театрының үстіңгі жағында шағын ғана асхана бар еді. Онда керемет қуырылған картоп берілетін. Қала тұрғындары оны «Темурдың картопшасы» деп атайтын (иесі Темур есімді армян жігіт болатын). Көбіне жұмыс күнінің соңында Микаэл маған телефон шалып: «Темурға барып, аздап тамақтанайық» дейтін. Біз келісіп, сонда барып, қуырылған картоп, сосискалар мен сыра алып, әңгімелесіп отыратынбыз. Сол жерде Микаэл маған жаңа өлеңдерін оқып беретін. Сөйтіп мен оның алғашқы тыңдарманы болдым. Микаэл Рашидұлы бір кездері атақты ақын Амине Авдалдың Шаре есімді қызына үйленгісі келген, бірақ келісім болмаған. Сол сезімін ол өлең жолдарымен былай жеткізген:
Қайғы маған, қайғы маған,
Амин бермес Шарені маған,
Не амал бар, жаным отта,
Жетпес арман — менде ғана.
Кейін Микаэл үйленді. Жары орыс ұлтынан болатын, есімі – Галя. Олар екі бала тәрбиеледі: ұлы Сергей және қызы Юлия. Екеуі де Ереван мемлекеттік университетінің орыс тілі мен әдебиеті факультетін тәмамдаған. Қазір Юлия Еревандағы мектептердің бірінде мұғалім болып жұмыс істейді, ал Сергей Мәскеуде тұрады және ұзақ жылдар бойы Ресейдің ірі телеарналарының бірінде қызмет атқарды. Айтпақшы, Сергей ұлына әкесінің есімін берген.
Бұрын да айтқанымдай, М. Рашидұлы 1985 жылы қайтыс болды. Ол Арменияның Октемберян ауданына қарасты бұрынғы Камушлу, қазіргі Ехегнут ауылында анасы Зайнавтың қасына жерленді. Оның ұлы Сергей әкесінің бейітіне орнатқан әдемі мүсін – оны көрген әрбір адамды бей-жай қалдырмайтын көркем ескерткіш.
