Асан Джалилов
Eşkere ye, têgihîştina şerên avê di navbera welatên Rojhilata Navîn de ne pêbawer e ji ber ku pirsgirêkên avê li ser astên herêmî û jêr-dewletî, ji bilî çarçoveyên di navbera dewletan de, bi bandortir têne analîz kirin (Selby, 2005; Fröhlich, 2012).
Kêmbûna avê li Rojhilata Navîn weke metirsiya herî mezin hatiye destnîşankirin, li cihê ku zêdetirî ji sedî 60 ê mirovan li herêmên bi kêmbûna avê ya zêde û pir zêde dijîn (Bankaya Cîhanî, 2017). Berdewamî û tundiya kêmbûna avê li Rojhilata Navîn faktorên girîng in ku bandorê li civakan dikin. Li gorî Enstîtuya Çavkaniyên Cîhanî (2015), ji sî û sê welatên ku tê pêşbînîkirin ku di sala 2040an de di rewşa kêmbûna avê ya herî dijwar de bin, çardeh ji wan li Rojhilata Navîn in. Ev yek lezgîniya çareserkirina kêmbûna avê li herêmê destnîşan dike.
Kêmbûna avê bi bêaramiyên civakî û siyasî re jî hatiye girêdan. De Châtel (2014) û Gleick (2014) destnîşan dikin ku kêmbûna avê li Sûriyê dibe sedema pevçûnan. Nebûna gihîştina avê li deverên gundewarî, koçberiyeke berfireh ber bi deverên bajaran ve ajotiye, ku bûye sedema zêdebûna nerazîbûna civakî û zêdebûna aloziyên siyasî yên li dijî rejîmê. Krîza penaberan vê girêdanê bêtir diyar dike, ji ber ku mirovên koçberbûyî yên ji Sûriyê, Iraqê, Yemenê û Lîbyayê pir caran li herêmên xwe bi kêmbûna avê ya giran re rû bi rû dimînin (Bankaya Cîhanî, 2017; UNHCR, 2015; IDMC & NRC, 2016). Gleick (2014) destnîşan dike ku koçberî, qeyranên dabînkirina xwarinê, û bêkarî bi awayekî girîng bandorê li aramiya siyasî ya li Sûriyê dikin.
Rêjeya girêdayîbûna avê jî qelsiya herêmê nîşan dide. Welatên wekî Iraq û Sûriyê rêjeyên girêdayîbûnê yên li ser çavkaniyên avê yên derve pir zêde ne, rêjeya Iraqê ji sedî 60.8 û ya Sûriyê jî ji sedî 72.4 e (Rêjeya Girêdayîbûna Avê, 2017). Ev girêdayîbûna li ser çavkaniyên avê yên trans-sînor, digel zêdebûna nifûsê ji 104 mîlyonî di sala 1950an de heta ku tê texmîn kirin ku di sala 2050an de bigihîje 692 mîlyonî (Dabeşkirina Nifûsê ya Neteweyên Yekbûyî, 2007), îhtîmala zêdebûna aloziyên avê li herêmê zêde dike (Wolf & Hammer, 2000; Tropp & Jägerskog, 2006).
Kêmbûna avê pir caran weke çavkaniyeke guhertinên civakî û siyasî tê binavkirin. Wêjeya li ser krîza avê ya Rojhilata Navîn avê weke faktoreke bingehîn di pevçûnên siyasî û ewlehiyê de di astên neteweyî û herêmî de pêşkêş dike (Smirnov et al., 2016; Gleick, 2014; Theisen et al., 2012). Lê belê, nêrînek alternatîf balê dikişîne ser ka kêmbûna avê çawa tevgerên civakî û jîngehê dimeşîne, digel ku pirsgirêkên navxweyî û herêmî roleke bingehîn dilîzin. Ev nêzîkatî balê ji pevçûnên avê yên di navbera dewletan de ber bi bandorên navxweyî yên kêmbûna avê li ser debara jiyanê û aboriyên herêmî vediguhêze.
Gotarên serdest ên di axaftina avê ya Rojhilata Navîn de balê dikişînin ser avê wek çavkaniya pevçûn û şerên navbera dewletan û jêr-dewletan. Perspektîfa şerê avê nîqaş dike ku pêşbaziya li ser çavkaniyên kêm, dibe sedema pevçûnên dewletan. Bi taybetî, dema ku li eslê ramana şerên avê li Rojhilata Navîn tê nihêrîn, tê dîtin ku îdiayên destpêkê ji rojnamevan û siyasetmedarên wekî John Bulloch û Adel Darwish (1993) hatine, yên ku pirtûkek bi navê «Şerên Avê: Pevçûnên Pêşerojê li Rojhilata Navîn» nivîsîn, an jî siyasetmedarên wekî Boutros Boutros Ghali, siyasetmedarekî Misrî û Sekreterê Giştî yê şeşemîn ê Neteweyên Yekbûyî, ku gotibû «şerê din ê li Rojhilata Navîn dê li ser avê be, ne li ser siyasetê» (1985).
Ji aliyekî din ve, ramana ku balê dikişîne ser bandorên herêmî û navxweyî yên kêmbûna avê ji aliyê Selby (2005) û Fröhlich (2012) ve tê piştgirîkirin, ku nîqaş dikin ku çarçoveya şerên avê ne argumaneke rastîn e û ji texmîna neo-Malthusî derdikeve. Ev nêrîn texmîn dike ku zêdebûna nifûsê bi kêmbûna çavkaniyên avê re ye, ku ev yek pevçûn û tundiyê zêde dike. Lê belê, ji bo texmîna heyî ya şerên avê tu piştevaniya xurt a rastî û dîrokî û çarçoveyek empirîkî û zanistî tune, û em di nîv sedsala dawîn de tu daxuyaniyên fermî yên şerê li ser avê nabînin (Barnaby, 2009).
Selby (2005) destnîşan dike ku bandora kêmbûna avê li ser aboriyên navxweyî û jêr-dewletî girîng e, nemaze ji bo civakên ku xwe dispêrin çandinî û aboriyên herêmî. Kêmbûna avê jiyana civakî, debara jiyanê û başbûna civakên herêmî têk dide. Fröhlich (2012) bi heman awayî girîngiya pevçûnên avê yên herêmî destnîşan dike, û pêşniyar dike ku pevçûnên avê yên jêr-dewletî ji bo aramiya civakî rîskên girîng çêdikin. Van pevçûnên di asta herêmî de wekî pirsgirêkek lezgîntir ji ramana berfirehtir a şerên avê yên di navbera dewletan de têne dîtin.
Wekî din, dîrokeke hevkariyê di navbera welatên Rojhilata Navîn de li ser gihîştina avê û çavkaniyên wan ên avê yên trans-sînor heye. Dolatyar û Gray (2000) bawer dikin ku şerên avê li Rojhilata Navîn dê di pêşerojê de çê nebin, û li herêmê ji bo vê îdîayê tu piştgirî tune. Ji bilî bikaranîna dîplomasiya avê di navbera neteweyan de di rabirdûyê de, lêkolîna siyaseta avê li ser ava çemê Urdunê, ava çemê Ferat-Dîcleyê, û Nîvgirava Erebî nîşan dide ku kêmbûna avê li Rojhilata Navîn bêtir ji bo pratîkkirina aştiyê xebitiye, ji bilî ku bibe sedema şerê avê di navbera hikûmetan de û ev ê di pêşerojê de jî bidome (Dolatyar & Gray, 2000).
Sûriye wekî mînakek lêkolînê tê bikar anîn ku gotara şerê avê red dike. Her çend hin lêkolîn şerê navxweyî yê Sûriyê bi ziwabûn û kêmbûna avê ve girêbidin jî, Selby et al. (2017) û Tobias Ide (2018) nîqaş dikin ku van îdiayan kêmasiya delîlên zanistî yên girîng heye. Ew destnîşan dikin ku, her çend kêmbûna avê dibe ku qelsiyên heyî xirabtir kiribe jî, ajokarên sereke yên pevçûnê gilî û gazinên siyasî, civakî û aborî bûn (Selby et al. 2017).
Nêrîneke hûrgilîtir ji dualiya şerê avê li dijî hevkariya avê derbas dibe û balê dikişîne ser bandorên herêmî yên kêmbûna avê. Bandorên kêmbûna avê li ser aboriyên herêmî û jêr-dewletî pir kûr in. Kêmbûna avê ya navxweyî debara jiyanê têk dide, bandorê li tenduristiyê dike, û bandorê li ewlehiya xwarinê dike. Tevgera nifûsa gundewarî ber bi bajaran ve, bi taybetî li Sûriyê, destnîşan dike ku çawa kêmbûna avê ya herêmî dikare binesaziyên bajaran teng bike û bêîstiqrariya sosyo-siyasî xirabtir bike (Gleick, 2014). Van bandoran hewcedariya çareserkirina kêmbûna avê li herêmî destnîşan dikin, balê dikişînin ser çareseriyên pir-alî yên ku faktorên civakî, siyasî, jîngehî û aborî dihesibînin.
Nîqaşa li ser kêmbûna avê li Rojhilata Navîn pir alî ye. Pêşkêşkerên gotara «şerê avê» nîqaş dikin ku kêmkirina çavkaniyên avê qelsiyên sosyo-siyasî zêde dike, Sûriyê wekî mînakek sereke destnîşan dikin. Lêbelê, rexnegir destnîşan dikin ku delîlên şerên di navbera dewletan de li ser avê ne xurt in, balê dikişînin ser peymanên berê yên li ser avê di navbera hin welatên cîran ên Rojhilata Navîn de. Lêkolînên empirîkî destnîşan dikin ku hevkariyek ji şer encameke pir caran bûye. Dozên çemê Urdunê û ava çemê Ferat-Dîcleyê potansiyela çavkaniyên avê yên hevpar ji bo pêşvebirina danûstandin û çareserkirina pirsgirêkên kolektîf ronî dikin (Dolatyar & Gray, 2000).
Eşkere ye, têgihîştina şerên avê di navbera welatên Rojhilata Navîn de ne pêbawer e ji ber ku pirsgirêkên avê li ser astên herêmî û jêr-dewletî, ji bilî çarçoveyên di navbera dewletan de, bi bandortir têne analîz kirin (Selby, 2005; Fröhlich, 2012). Aloziyên herêmî û jêr-dewletî yên têkildarî kêmbûna avê rasterast û bi awayekî girîng bandorê li jiyana civakî ya mirovan dikin, ku pêdiviya baldarbûna li ser van pîvanan destnîşan dike (Fröhlich, 2012). Bandorên çavkaniyên avê yên tixûbdar di jiyana rojane ya civakên bandorbûyî de têne dîtin, ku pêdivî bi polîtîka û stratejiyan heye ku neewlehiyên civakî di nav nifûsa qels de kêm bikin. Ramana ku kêmbûna avê dibe sedema şerên di navbera dewletan de hatiye pirsîn, digel delîlên ku destnîşan dikin ku îdiayên weha kêmasiya pêşengiya dîrokî heye (Selby, 2005). Di şûna wê de, bandorên kêmbûna avê bi awayekî herî giran di astên herêmî de têne hîskirin, li cihê ku têkçûna debara jiyanê û başbûna civakê herî kûr e (Fröhlich, 2012; Selby, 2005). Çareserkirina kêmbûna avê pêdivî bi xurtkirina sîstemên rêveberiya avê yên herêmî, pêşvebirina peymanên hevkariyê yên parvekirina avê, û kêmkirina qelsiyên sosyo-aborî yên kêmbûna avê ya herêmî heye. Nêzîkatiyek pir-astî, pir-alî ji bo kêmkirina rîskên têkildarî kêmbûna avê li Rojhilata Navîn bingehîn e.
Reza Sohrabi
Çavkanî
E-International Relations
